نگاهی به کتاب «تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد باقر(ع)» نوشته فضل‌الله صلواتی

باقرالعلوم(ع)،  بنیادگذر مذهب تشیع

     بهراد بهشتی/ نویسنده و  پژوهشگر دینی

زندگی و زمانۀ پنجمین پیشوای شیعیان اثناعشری، امام همام ابوجعفر محمد بن علی الباقر علیه‌السلام، در مقطعی مهم و سرنوشت‌ساز از تاریخ اسلام سپری شد. هنوز آثار و پیامدهای فاجعه جانسوز کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین(ع) و یارانش، در یاد جامعه تازه و حرکت‌ساز بود. پس از واقعه کربلا، حاکمان خونریز  بنی‌‌امیه، شورش مردم مدینه (واقعه حَرّه)، حرکت توابین به سرکردگی صحابی نامدار سلیمان بن صرد خزاعی و قیام مختار بن‌بی‌عبید ثقفی و نیز قیام عبدالله‌بن زبیر را به‌شدت سرکوب و صدای مخالفان و معترضان را خاموش کرده بودند. جامعه تحت ستم آن‌روز که از ظلم وستم امویان و دست‌نشاندگانشان نظیر مسلم بن عقبه و حجاج بن یوسف ثقفی به ستوه آمده بود، در دل خویش نطفه جنبش‌های اعتراضی بزرگی را می‌پرورد و جامعه آبستن حوادثی توفانی بود. از سوی دیگر، با پایان یافتن عصر نبوت و دوران ایمان ودر اثر فتنه‌هایی که از زمان خلیفه سوم عثمان بن عفان آغاز شده و به سه جنگ بزرگ داخلی در زمان امام علی بن ابی‌طالب(ع) انجامیده بود، مسلمانان به فرقه‌هایی کوچک و بزرگ تقسیم شده بود و از زیر خاکستر اختلافات مهیب صدر اسلام، جوانه پرسش‌هایی فراوان در ذهن و ضمیر جامعه روییده بود و با ظهور مفسران، محدثان، فقیهان و متکلمان بزرگ، رفته‌رفته، مکاتب عقیدتی و فقهی گوناگونی صورت می‌بست.

مکتب شیعه نیز که امام علی(ع) با اعتراض خود به شیوه گزینش نخستین خلیفه پیامبر، بذر آن را افکنده بود و بعدتر و در دوران خلافت عثمان، سویه اعتراضی قوی‌تری یافته و پس از واقعه کربلا توانسته بود احساسات خیل عظیمی از جامعه را با خود همراه سازد، تا آن زمان از نظر فکری و فقهی هویت متشخص و تفاوت بارزی با سواد اعظم مسلمانان نداشت اما در این دوران کم‌کم خود را نیازمند پدیدآوردن هویتی نو در پرتو مکتب عقیدتی و مذهب فقهی متفاوت با دیگر مسلمین می‌دید و امام محمد بن علی الباقر(ع) که در آن زمان فقیهی سرشناس و دانشمندی برجسته و وابسته به بیت پیامبر(ص) بود، قهرمان بی‌بدیل این دوران جدید بود و در سایه حکومت روبه زوال، بحران‌زده و بی‌ثبات اموی توانست کاری سترگ را سامان دهد و سنگ‌بنای مذهب شیعه را بنهد و آینده آن را شکل دهد. هر چند این نکته را نیز باید فرایاد داشت که شیعیان پس از واقعه عاشورا و به سبب معارضه بعضی یاران محمد بن حنفیه با پیروان امام علی بن الحسین السجاد(ع) بر سر پیشوایی شیعه و پدیدآمدن فرقۀ کیسانیه به سرکردگی مختار ثقفی، نخستین انشعاب درونی را تجربه کرده بودند، در دوران امام باقر نیز، گروهی به طرفیت از برادر کوچک‌تر آن حضرت، زید بن علی الشهید و با الگوگیری از حرکت عاشورا، زمینه‌های دومین انشعاب بزرگ درونی شیعیان را پدید آوردند که پس از قیام و شهادت زید بن علی، به «زیدیه» موسوم شدند.

امام باقر(ع) اما همچون پدرش امام سجاد(ع) و پیش از او عموی بزرگش، امام مجتبی(ع)، راهی متفاوت از قیام بر ضد حاکمیت سیاسی وقت برگزید و پای در راه مکتب‌سازی نهاد و با فعالیت فکری گسترده و آموزش معارف اهل بیت در قالب احادیث و روایات به جمع زیادی از علاقه‎مندان مواریث شیعی، در واقع نخستین بنیادگذاری مکتب فکری و فقهی شیعه را آغاز کرد، کاری که پس از او فرزند دانشمند و بزرگوارش امام جعفر بن محمد الصادق(ع) پی گرفت و آن را به حد اعلای شکوفایی و بالندگی رساند و بدین سان «مذهب جعفری» زاده شد.

دانشمند مجاهد دکتر فضل‌الله صلواتی که سالیانی پیش با تالیف کتاب ارزشمند «سیاه‌کاری‌های بنی‌امیه»، به بررسی چگونگی سربرآوردن حکومت بنی‌امیه پرداخته و شرحی کشاف از سیاه‌کاری‌ها و کج‌روی‌های آنان ارائه داده بود، این بار با تألیف کتاب دایره­المعارف گونه «تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد باقر(ع)» به پژوهش درباره نقش تاریخ‌ساز آن امام همام پرداخته که در واقع می‌توان آن را پژوهشی درباره دوران پایانی حاکمیت اموی و اوان شکل‌گیری حکومت عباسی و حلقه وصل آن دو خلافت بزرگ جهان اسلام به شمار آورد. این کتاب قطور را که دستاورد مطالعه و پژوهشی تقریبا 8 ساله است، در بیش از 1700 صفحه، انتشارات صمدیه در زمستان 1398 به دست چاپ سپرده و روانه پیش‌خوان کتاب‌فروشی‌ها کرده است. دکتر صلواتی در پیش‌گفتار کتاب، با یاد آوری خاطره‌ای، انگیزه خود را برای تالیف این کتاب چنین بیان کرده است:

«سال‌ها قبل مرحوم مغفور آیت‌الله حاج شیخ اکبر هاشمی رفسنجانی که از رجال مبرز و شخصیت‌های والای انقلاب اسلامی ایران بودند، روزی نویسنده را به دفتر خود دعوت کردند و در ضمن صحبت فرمودند: اخیرا کتاب «تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمدتقی(ع)» را که شما نوشته بودید خواندم و نهایت به آن علاقه‌مند شدم، لذا خواستم که شما را ملاقات کنم و از شما درخواست نمایم که همه کارهایتان را رها کنید و اقدام به نوشتن زندگانی امامان علی النقی و حسن عسکری علیهما السلام نمایید و من آمادگی خود را برای تامین هزینه‌های ماشین‌نویسی، چاپ و انتشار آن اعلام می‌دارم. در آن هنگام بنده نیز آمادگی خود را برای این خدمت بزرگ اعلام داشتم... در آن ایام چون تازه کتاب «سیاه‌کاری‌های بنی امیه» پایان یافته بود و من مطالعات وسیعی درباره بنی امیه داشتم، در اندیشه و افکارم هنوز تاریخ امویان رسوخ داشت، مناسب دیدم که تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد باقر(ع) داشته باشم، به اعتبار آنکه «کلهم نور واحد» و قصد داشتم بدون فوت وقت این خدمت را انجام دهم «ارداتی بنمایم تا سعادتی ببرم» و پس از آن اگر عمری بود به مطالعه و نوشتن زندگی امامان دهم و یازدهم بپردازم.  ولی چون به دریای اوصاف و معالی اخلاق امام پنجم(ع) گام نهادم، سر از پا نشناختم، غرق در دریای عنایات آن بزرگوار گردیدم...»این کتاب با شناخت کوتاهی از زندگانی امام پنجم حضرت باقر العلوم(ع) آغاز می‌شود و با مروری سریع بر زندگی آن امام همام، به بحث گسترده‌ای در باب «کلیاتی در بحث امامت و ولایت» می‌رسد. در این بخش نویسنده با استناد به سخنان و آموزه‌های بسیاری از دانشمندان، متکلمان و فیلسوفان فریقین و با پژوهشی دراز دامن در منابع علمی، به تشریح مسائلی چون امام، انسان کامل، ولایت تکوینی و تشریعی، امامت و ویژگی‌های آن در اسلام، امامت و خلافت و مقام و جایگاه امامان در مکتب تشیع می‌پردازد. 

فصل بعدی این کتاب متکفل بحثی مستوفا و سودمند درباره «روند مسائل اجتماعی مسلمانان در قرن اول و دوم هجری» است و مباحثی نظیر تاثیر اسلام در بین اعراب، برادری و برابری مسلمانان، جنگ‌ها و نبردها، موقعیت زنان و جایگاه بردگان و موالی در این دو سده است که با استناد به آیات و روایات و متون تاریخی به دقت پی گرفته شده است.

فصل دیگری از این کتاب به نقش کارساز و موثر ایرانیان در تاریخ اسلام و خدمات آنان به اسلام و مسلمانان به‌ویژه به نقش ایرانیان در قیام مختار ثقفی و مبارزه آنان با خلفای عباسی و نیز نقش موثر آنان در شکل‌دهی و گسترش دیوان‌سالاری خلافت اسلامی و نیز نهضت ایرانی شعوبیه و شخصیت‌هایی چون اسماعیل بن یسار، ابومسلم خراسانی و جاحظ پرداخته است. پس از این فصل، بررسی «دانش و تمدن مسلمین در قرن اول و نیمه نخست قرن دوم هجری» در دستور کار نویسنده قرار گرفته و او این فصل را با مباحثی چون بررسی تمدن و فرهنگ، تاریخ تمدن در آغاز مسلمانی، کتابت و نویسندگی، خطبه ها و خطیبان، شعر و موسیقی، عصبیت عربی، اهل ذمه و جزیه و اوضاع اجتماعی زمان خلفا سامان داده است.

بحث مفصـلی دربـاره علـم کلام و نحله‌هـای کلامی مسلمانان و نیز مذاهب و فِرَق مسلمین در دو سده نخست، در بخش بعدی کتاب دنبال می‌شود. بررسی شکل‌گیری تفکر شیعی و جایگاه علم کلام در میان شیعیان و نیز مباحثی چون غلو و غلات و انشعابات این مذهب نظیر کیسانیه و زیدیه و نیز فِرَق مُرجئه، خوارج، معتزله، اشاعره و تصوف اسلامی و اندیشه‌های عرفانی و اصول عقاید، شخصیت‌های تاثیرگذار و تاریخ تحولات آنان در این فصل به انجام رسیده است.

فصل بعدی این کتاب با عنوان«دانش حدیث در سنت محمدی(ص)» گشوده می‌شود و نخست اصطلاحات مهم تاریخ و حدیث نظیر صحابه و تابعین و... ریشه‌یابی می‌گردد. سپس به مباحث مهمی چون شناخت حدیث، انتقال و نشر حدیث، علم حدیث، کتابت و تدوین حدیث و قرآن، جعل و تحریف قرآن و حدیث، تاریخ و سیر حدیث‌نگاری، کتب اربعه شیعه و صحاح سته اهل سنت و نیز جایگاه والای امام محمد باقر(ع) به عنوان احیاگر علم الحدیث می‌پردازد.

نویسنده کتاب در فصل بعدی با نام «فقه و فقاهت در دوران امام صادق^(ع) و بدعت‌ها در دین» به نقش فقه و فقاهت، فقهای اهل سنت و شیعه و برخی از نظریات فقهی امام پنجم(ع)، مقابله با بدعت و بدعت‌گذاران و نیز مقابله باقرالعلوم(ع) با فرقه قدریه پرداخته است.

«شعر و شاعران و ادیبان تا اوایل قرن دوم هجری» نام فصلی دیگر از این کتاب است که با بررسی جایگاه شعر و شاعران در صدر اسلام و سپس شاعران مدح‌گوی دوران بنی امیه آغاز می‌شود و به شعر سیاسی در دوران امام باقر(ع) و نیز برخی شاعران معاصر با آن حضرت نظیر اخطل، فرزدق، جریر بن عطیه، کمیت بن زیاد اسدی، سکینه بنت الحسین، سید اسماعیل حمیری و... پایان می‌یابد.

امام محمد بن علی الباقر(ع) با ده تن از خلفای اموی و مروانی معاصر بودند از این رو سه فصل بعدی این کتاب به «خلفای بنی ‌امیه در روزگار امام پنجم(ع)» و «حاکمیت و سقوط بنی‌امیه» و «فتوحات و کشورگشایی‌ها تا پایان امویان» اختصاص یافته است. بررسی و شرح تاریخ و اقدامات خلیفگان این سلسله، شیوه سیاست‌ورزی و اداره حکومت، اختناق و سرکوب هولناک در این دوران و عواملی که به زوال و سقوط امویان و برآمدن عباسیان انجامید، و نیز فتح روم و بیت المقدس، ایران، مصر و آفریقا، هند و چین در این سه فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و البته پیش از این نیز در کتاب «سیاه‌کاری‌های بنی‌امیه» به صورت مفصل مواردی از این بخش، پژوهش و منتشر شده بود.

در عین حال همۀ فصول گذشته به‌سان مقدمه‌ای بود بر فصل «برخی حوادث و وقایع دوران امام محمد باقر(ع)» که در آن به صورت مفصل به واقعه جانسوز عاشورای سال 61 هجری و حضور امام محمد باقر که در آن هنگام کودکی چهارساله بود و نیز پیامدهای آن فاجعه دردآور پرداخته می‌شود. نهضت‌ها و قیام‌ها و شورش‌های فرقه‌ای که در زمان امام باقر و اندکی پس از آن به وقوع پیوست، نظیر قیام مختار ثقفی، خروج عبدالله بن زبیر، خوارج، قیام زید بن علی بن الحسین، خروج ابومسلم خراسانی، قیام شهید فخ، محمد بن عبدالله بن حسن مثنی ملقب به نفس زکیه و قیام دیگر علویان در فصل بعدی این کتاب بررسی می‌شود.

شرح زندگی صحابیانی که تا زمان امام باقر(ع) زنده بودند و زندگی و مرگ برخی از معاریف، عالمان و تابعین معاصر با آن بزرگوار و نیز راویان و شاگردان و اصحاب آن امام همام از فریقین، در فصول بعدی کتاب دنبال می‌شود.

«خاندان مطهر و خویشاوندان حضرت امام محمد باقر(ع) فصل بعدی این کتاب است که متکفل شرح حال و زندگانی پدر بزرگوارش امام علی بن الحسین سید الساجدین(ع)، مادر والاگهرش فاطمه دختر امام حسن مجتبی(ع)، همسر گرامی‌اش امّ­فروه، فاطمه بنت قاسم بن محمد بن ابی بکر، فرزند دانشمندش امام جعفر صادق(ع)، و دیگر برادران، خواهران، همسران، فرزندان و برادرزادگان آن حضرت و نیز شماری از خویشاوندانش از بنی هاشم در این فصل به صورتی محدود و مختصر مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل بعدی کتاب نیز شرح «تولد و نص بر امامت، القاب و گوشه‌هایی از زندگانی امام محمد باقر(ع)» را در بردارد: «بنا به نوشته شیخ مفید امام باقر(ع) روز جمعه اول ماه رجب در سال 57 هجری به دنیا آمدند، نام آن حضرت را "محمد" [گذاشتند] و مشهورترین لقب مبارکشان "باقر" می‌باشد. امام محمد باقر(ع) نخستین هاشمی بودند که از پدر و مادری هاشمی و هر دو از اولاد فاطمه زهرا(س) متولد شدند.»

حدیث مشهور دیدار صحابی جلیل جابربن عبدالله انصاری با امام باقر(ع) و رساندن سلام حضرت ختمی مرتبت(ص) به حضرت باقر را در این فصل می‌توان خواند. همچنین سخنان بسیاری از بزرگان و مشاهیر دانشمندان در ستایش مقام و جایگاه والا و بی‌نظیر باقر العلوم(ع) و «جلوه‌هایی از دانش امام محمد باقر(ع)» را به ویژه در عرصۀ تفسیر و تاویل قرآن کریم و دانش حدیث و پاره‌ای از مناظرات آن حضرت با اسقف مسیحیان و مذاکرات علمی با عمر بن عبدالعزیز، در این فصل و فصل بعدی می‌توان پی گرفت.

«مراتب ایمان در نظر امام باقر» فصل دیگری از این کتاب است که به سخنان گهربار آن حضرت در موضوع توحید، عبادت، دعا و یاد خدا و نیز امید به رحمت الاهی و نیز چگونگی عبادت و نیایش و خضوع و خشوع آن حضرت می‌پردازد. از آن جمله به حدیثی از آن حضرت در صفات پرهیزگاران اشاره می‌شود که فرمود:

«ان اهل التقوی ایسر اهل الدنیا مئونه و اکثرهم لک معونه تذکر فیعینونک و ان نسیت ذکروک قوَّالون بامر الله قوَّامُون علی امر الله... پرهیزگاران، کم هزینه‌ترین مردم دنیا و بیشترین یارى رسانندگان به تو هستند؛ [خدا را ] یاد مى‌کنى و آنان یارى‌ات مى‌کنند و اگر فراموش کنى، به یادت مى‌آورند؛ فرمان خدا را همواره بر زبان می‌آورند و پایبند به فرمان خدا و اجرا کننده آن هستند...»

فصل بعدی این کتاب به «نقش امام(ع) در حرکت‌های ضد ظلم» اختصاص دارد و به ایستادگی امام در برابر ستمگران، مبارزه آن حضرت با ظلم، مبانی مبارزاتی امام، رویارویی آن حضرت با هشام و مسئلۀ عدالت و نیز تقیه می‌پردازد.

فضائل و مکارم امام، شخصیت، چهرۀ مبارک آن امام عالی‌مقام و نیز عنایت آن حضرت به خویشاوندان و نیازمندان و رویاروییش با عالمان درباری و خلیفگان و نیز پاره‌ای از سخنان و نصایح و کلمات درَربار باقرالعلوم (ع) در فصول بعدی کتاب قرار گرفته است.

واپسین فصول کتاب نیز به شهادت، وصیت‌ها و مزار مطهر امام محمد بن علی الباقر(ع) در بقیع اختصاص یافته و کتاب با فصلی درباره «زیارت پیامبر و امامان و دیگر عباد صالح خدا» پایان می‌یابد که نقدی علمی بر دیدگاه وهابیان درباره نفی توسل و زیارت را در خود دارد. تعدادی تصویر از قبرستان بقیع پیش و پس از تخریب بقاع متبرکه آن، زینت بخش صفحات پایانی کتاب شده است.

این کتاب البته از پاره‌ای اشتباهات چاپی تهی نیست که امید است در چاپ‌های بعدی رفع گردد. همچنین با توجه به قطر زیاد و سنگینی آن، شاید مناسب‌تر بود که در دو یا سه جلد به چاپ رسد تا استفاده از آن برای خوانندگان آسان‌تر باشد.